मराठी notes

मानवी तंत्रिका तंत्राची प्रमुख विभागे:

१. केंद्रीय तंत्रिका तंत्र (Central Nervous System - CNS)

• यामध्ये मेंदू आणि मेरुदंड यांचा समावेश होतो.

• मेंदू आणि मेरुदंड ही चेतापेशींची प्रमुख संस्था असून सर्व शारीरिक क्रिया नियंत्रित करते.

• मेंदू आणि मेरुदंडांचे संरक्षण कवटी व पाठीच्या कण्याद्वारे होते.

• मेंदूची मुख्य कार्ये म्हणजे संवेदना ग्रहण करणे, विचार करणे, हालचाल नियंत्रित करणे, आणि शारीरिक क्रियांचा समन्वय साधणे.

• मेंदूच्या विविध भागांमध्ये प्रमस्तिष्क, पारमस्तिष्क, मस्तिष्क कांड, आणि मस्तिष्कपेशींचे विविध क्षेत्रे असतात.

• मेरुदंड हा मेंदू आणि शरीराच्या इतर भागांमधील संदेश वाहून नेण्याचे काम करते.

• मेंदू आणि मेरुदंड द्रवाने (स्पायनल फ्लुइड) वेढलेले असून त्यामुळे संरक्षण आणि पोषण होते.

• मेंदू शरीरातील संवेदी व प्रेरक क्रिया सांभाळतो.

• मेंदूच्या डाव्या बाजूने शरीराच्या उजव्या भागाचे नियंत्रित, उजव्या बाजूने डाव्या भागाचे.

• मेंदू शारीरिक व मानसिक आरोग्याचे नियंत्रण करतो.

२. परिधीय तंत्रिका तंत्र (Peripheral Nervous System - PNS)

• हा तंत्रिका तंत्र मेंदू आणि मेरुदंडाच्या बाहेरचा भाग आहे.

• यात १२ जोड्या कपालीय तंत्रिका (Cranial nerves) आणि ३१ जोड्या मेरुदंडाच्या तंत्रिका (Spinal nerves) असतात.

• हा तंत्रिका तंत्र शरीराच्या विविध भागांमध्ये संदेश पोहोचवतो.

• सम भागात आहे: संवेदी तंत्रिका (शरीरात संदेश मेंदूकडे पाठवतात) आणि प्रेरक तंत्रिका (मेंदूकडून संदेश भागात जातात).

• समतोल व स्वीकारण्याचा भाग नियंत्रण करण्यासाठी जबाबदार.

• शरीराच्या हालचालींवर आणि संवेदनांवर नियंत्रण ठेवते.

• परिधीय तंत्रिका तंत्र ही शरीराच्या हालचाली आणि संवेदना नियंत्रणासाठी महत्त्वाचा भाग.

३. स्वायत्त तंत्रिका तंत्र (Autonomic Nervous System - ANS)

• हा PNS चा विशेष भाग असून शरीरातील अनैच्छिक कार्ये नियंत्रित करतो.

• यात दोन मुख्य भाग आहेत:

  • सहानुभूतीतंत्रिका तंत्र (Sympathetic Nervous System) - "लढा किंवा पळ" प्रतिक्रिया व्यवस्थापन.

  • परासंवेदनतंत्रिका तंत्र (Parasympathetic Nervous System) - विश्रांती आणि पचन संवर्धन.

• ANS हे हृदयाचा ठोका, रक्तदाब, श्वासोच्छवास, पचन, घाम यांच्या नियंत्रणासाठी जबाबदार आहे.

• शरीराची समतोल राखत विविध अंतःअंगांचे कार्य नियंत्रित करते.

• ANS च्या कार्यामुळे तणाव कमी होतो आणि शरीर आरामात राहतं.

ही तिन्ही तंत्रिका तंत्रे मिळून शरीराच्या संपूर्ण कार्यावर प्रभाव टाकतात आणि संवेदी तसेच प्रेरक संदेशांचे संयोजन करतात.